Młodość to pragnienie by czuć mocno, przeżywać intensywnie i doświadczać jak najwięcej. Nastolatek niesie w sobie silne emocje. Budzi się w nim zarówno poczucie wolności, jak i poczucie ograniczenia, pewność siebie, jak również brak wiary we własne możliwości. Często też niesie już ze sobą bagaż ogromnych życiowych doświadczeń, odrzucenia, osamotnienia, zerwanych więzi z dorosłymi, braku akceptacji i poczucia bezpieczeństwa. Jest poraniony, niekiedy pełen żalu, gniewu i frustracji. Jak zatem sprawić, by znów nam zaufał?

1. Uszanuj jego przestrzeń i spraw, by poczuł się dla Ciebie ważny

Pamiętaj, że Twoje nastoletnie dziecko potrzebuje dużo własnej przestrzeni, również tej emocjonalnej. Chce samodzielnie eksplorować świat. Buduje i zachowuje autonomię, jest niezwykle krytyczne i wymagające wobec innych. Poczucie wolności i odrębności jest jego napędem życia. Jak wtedy zbliżyć się i odbudować relację z młodym człowiekiem? Nie ma jednej, skutecznej recepty, która pomogłaby wszystkim wychowującym. Nastolatek chce stwarzać bliskie relacje, pragnie poczuć, że jest dla kogoś ważny i potrzebny. To jest właśnie cel i nasze wyzwanie, istota pracy, aby pomóc jemu to odnaleźć i odbudować.

2. Bądź bezpieczną bazą

Rodzic musi dać poczucie wsparcia, akceptacji i zrozumienia. Winien być dostępny, czujny, wrażliwy na potrzeby swoich dzieci. Słuchać tego, co do nas mówią, brać pod uwagę ich zdanie, dyskutować z nimi na różne tematy. Nie jest to zawsze tak proste i nie przychodzi tak łatwo. Młody człowiek targany całą gamą emocji, ze skłonnością w tym wieku do buntu, podejmowania ryzykownych działań, czasami gubi się w tym chaosie. Wtedy obok powinien być ten, kto spokojnie i z wrażliwością będzie słuchał, pomagał odkrywać drogi wyjścia z trudnych sytuacji. Te poczucie bezpieczeństwa i przynależności jest niesłychanie ważne dla naszych młodych. Szczególnie kiedy oni szukają swojego miejsca w świecie, odkrywają swoje zasoby i możliwości, testują siebie i innych.

3. Bądź konsekwentny i doceniaj

Jasno określone zasady i granice w kontakcie z nastolatkami, jakie buduje opiekun, pomagają im w pełni zrozumieć nie tylko otaczający ich świat, ale dają też możliwość budowania bezpiecznych relacji. Tu nie unikniemy konfliktów z nimi, nie możemy także ich „naprawiać”, bo tym samym dajemy im sygnał, że coś jest z nimi nie tak. Wytycznymi w naszych kontaktach z podopiecznymi to szacunek i docenianie ich tak długo, aż zaczną sami to robić.Pytaj i słuchaj z uwagą Bądź uważny, czerp z entuzjazmu, witalności i energii swojego

4. Pytaj i słuchaj z uwagą

Bądź uważny, czerp z entuzjazmu, witalności i energii swojego nastolatka.Młodzi przypominają nam o życiu pełnią życia, o tej żarliwości i ciekawości w odkrywaniu nowego, która być może trochę w nas ludziach odrobinę starszych przygasła.

5. Szanuj inny punkt widzenia

I na koniec najważniejsze – pamiętaj, by szanować głos młodych osób. Z przeprowadzonych rozmów z nastolatkami wynika, że najważniejsze dla nich ze strony opiekunów są:

• Brak lekceważenia
• Wysłuchanie argumentów, brak narzucania swoich racji i zdania
• Wczucie się w emocje i w to, co przeżywa w danej chwili nastolatek
• Nie dopytywanie na siłę, co się stało, o co chodzi
• Poczucie humoru i żart
• Brak hipokryzji, która bardzo ich razi
• Bycie z nimi tu i teraz, spędzanie wspólnie wolnego czasu
• Posiedzenie razem w ciszy
• Traktowanie ich po partnersku
• Brak kontroli
• Zrozumienia ich wyborów
• Szanowanie ich prywatności i tego, że czasami nie chcą rozmawiać
• Ofiarowanie im czasu

6. Bądź blisko nie tylko w trakcie pandemii…

Często nie potrzeba wiele, wystarczy wypić razem herbatę, porozmawiać o błahych sprawach, być blisko. Niech ten dobry dorosły będzie gdzieś zawsze niedaleko. To jest szczególnie ważne dla naszych młodych „dorosłych” mimo, iż nie przyznają od razu tego otwarcie. Czas pandemii wbrew temu, że jest dla nas uciążliwy i narzucił nam wiele ograniczeń, dał nam też szansę na spokojne bycie ze sobą, większe poznanie, zrozumienie. Dał coś bezcennego, dał czas. Od nas tylko zależy jak go wykorzystamy. Zatem wspierajmy się i uczmy siebie nawzajem nie tylko w czasie pandemii koronowirusa.

Autor: Wioleta Wołos, Wychowawca w SOS Wioskach Dziecięcych w Siedlcach

Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w Polsce  we współpracy z TechMedFit Solutions Sp. z o. o. ruszyło z akcją specjalną, której partnerem jest Stowarzyszenie Dr. Max Zdrowie. Celem akcji jest pozyskanie kwoty 30 000 zł na dofinansowanie Centrum Specjalistycznego SOS w Kraśniku dla dzieci  i rodzin mogących uzyskać tam kompleksowe wsparcie psychologiczne, terapeutyczne i logopedyczne.

Mechanizm Akcji Specjalnej „Niech pomaganie wejdzie ci w nawyk” jest bardzo prosty. Każdy z uczestników akcji będzie miał do przejścia 50 000 kroków. Po tym dystansie aplikacja nagrodzi uczestnika w postaci symbolicznych 10 PLN, które przekazane będą na misję SOS Wiosek Dziecięcych w Polsce. Łączną kwotę zebranych w ten sposób środków przekaże po zakończeniu akcji Stowarzyszenie Dr.Max Zdrowie.

Uczestnicy akcji specjalnej będą mogli wesprzeć cel charytatywny poprzez rejestrację swojej aktywności fizycznej w aplikacji mobilnej Victor. Victor to aplikacja, która jest osobistym doradcą dla osób chcących w systematyczny sposób poprawiać swój ogólny stan zdrowia. Victor łączy wiedzę z zakresu medycyny, fizjologii i psychologii z nowymi technologiami, aby dokonać realnej zmiany ludzkich zachowań. Aplikacja służy do liczenia kroków, nagradza za ruch i edukuje użytkownika co do pozytywnych nawyków zdrowotnych.

Aby dołączyć do akcji specjalnej wystarczy wejść na stronę:
#ZdrowiNaMAXa
#PomagajmyNaMAXa

Jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej o Centrum Specjalistycznym SOS w Kraśniku i SOS Wioskach Dziecięcych wejdź na naszą stronę.

Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w Polsce od ponad 37 lat pomaga dzieciom pozbawionym opieki rodziców oraz tym z rodzin w trudnej sytuacji życiowej. Obecnie ma pod opieką 1505 potrzebujących dzieci. Jest częścią międzynarodowej organizacji SOS Children’s Villages, obecnej w 137 krajach i terytoriach świata.

Stowarzyszenie prowadzi cztery SOS Wioski Dziecięce, gdzie opuszczone i osierocone dzieci znajdują troskliwy dom i opiekę. Równolegle do opieki zastępczej rozwijane są również działania profilaktyczne, w ramach Programu „SOS Rodzinie”, którego celem jest ochrona dzieci przed utratą opieki i zapewnienie im kompleksowego wsparcia.

SOS Wioski Dziecięce w Polsce pomagają również dzieciom w Zimbabwe i Kamerunie. Do głównych działań należą, m.in.: budowa studni oraz sanitariatów, promocja higieny (HIV/AIDS, COVID-19), program dożywiania, edukacja, wsparcie działalności gospodarczej rodzin i społeczności czy promocja praw kobiet. Z pomocy Stowarzyszenia na terenie Zimbabwe i Kamerunu skorzystało już 5000 rodzin.

Stowarzyszenie Dr.Max Zdrowie powstało po to, aby wspierać budowę zdrowego społeczeństwa. Prowadzi projekty z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki chorób. Kładzie duży nacisk na rozwój ochrony zdrowia. Dba o zrównoważony rozwój, przyłącza się do akcji mających na celu ochronę środowiska i wsparcie tych, którzy najbardziej potrzebują pomocy. Więcej informacji ma stronie.

Jak pomóc dziecku w kryzysie psychicznym

Pandemia koronawirusa, spowodowała gwałtowny wzrost liczby dzieci w kryzysie psychicznym. Tymczasem na wizytę u specjalisty dzieci w Polsce czekają w kilkumiesięcznych kolejkach. Dodatkowo te mieszkające w małych miejscowościach pozostają bez szans na Dla wielu z nich każdy dzień bez pomocy stanowi realne zagrożenie dla zdrowia i życia. Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w Polsce przygotowało więc „Rodzicielskie SOS”- zasady postępowania dla rodziców dzieci w kryzysie psychicznym. specjalistyczne wsparcie.

Jak postępować, gdy dziecko czeka na pomoc specjalisty?  Jak zadbać o jego bezpieczeństwo? Jak rozmawiać by nie pogorszyć sytuacji? Na te i wiele innych pytań odpowiedzi szuka nie jeden rodzic.   

To duże wyzwanie, wysiłek i zaangażowanie po stronie rodzica by zatroszczyć się o dziecko i równocześnie zaopiekować się swoim lękiem o zdrowie czy życie dziecka podczas oczekiwania na konsultację ze specjalistą. Musimy uświadomić sobie, że w procesie chorowania uczestniczą wszyscy członkowie rodziny, choć zazwyczaj nie zdają sobie z tego sprawy. Drugą ważną kwestię jest to, że nadrzędnym celem w tym trudnym czasie jest bezpieczeństwo dziecka. Na dalszy plan schodzi cała reszta, czyli: szkoła, zajęcia dodatkowe czy inne plany.

Dziecko w kryzysie emocjonalnym potrzebuje przede wszystkim naszej troski. Dlatego tak ważne jest wyrażanie naszej bliskości z dzieckiem, głównie poprzez bycie razem i towarzyszenie mu. Szanujmy granice dziecka i nie narzucajmy się ze swoimi pomysłami. To czas podążania za dzieckiem.

Jak to zrobić? Proponujmy czas razem, rozmowę czy wspólne milczenie. Nie czytajmy w myślach i nie wyciągajmy wniosków na podstawie gestów, zachowań. Wysyłajmy pozytywne komunikaty, nazywajmy rzeczywistość, opisujmy fakty, sytuacje, a co najważniejsze pytajmy dziecko wprost. Nie oznacza to jednak bombardowania pytaniami. Pytajmy o to, czego potrzebuje od nas, które z naszych zachowań są pomocne a które nie. Zapytajmy czy potrzebuje z kimś porozmawiać? Następnie pomóżmy zorganizować to spotkanie. Rozmowa może pomóc naszemu dziecku, dać mu ulgę i choć krótkoterminowo to jednak wyregulować emocje i obniżyć napięcie. Zaakceptujmy, jeśli dziecko nie chce z nami na ten temat rozmawiać. Gdy dostrzegamy obniżenie nastroju, rozdrażnienie, zmniejszenie aktywności lub inne niepokojące zachowanie dziecka – pytajmy co czuje i czy da radę jeszcze poczekać na konsultację ze specjalistą.

Dajmy przestrzeń dziecku do przeżywania i wyrażania emocji. Proponujmy drobne, codzienne przyjemności. Bądźmy życzliwi dla dziecka oraz świadomi, że nie ma teraz siły i motywacji by robić wiele rzeczy oraz, że uczestniczenie w codzienności przerasta je i męczy.

Nie porównujmy aktualnego zachowania dziecka z tym sprzed kryzysu. Słowo sukces nabiera w tym momencie innego znaczenia. Przykładowo sukcesem przy obniżonym nastroju może być umycie włosów, a przy lęku – wyjście z domu. Nie wysyłajmy komunikatów oceniających zaczynających się od zwrotów: „znowu”, „kolejny raz”, „jak zawsze”. Nie nakładajmy na dziecko etykiet „jesteś leniem czy manipulantem”. Bądźmy empatyczni – używajmy komunikatów, „słyszę, że”…”widzę, że”…”szanuje to”’ „to dla mnie ważne”. Słuchajmy uważnie dziecka, akceptujmy je i zapewniajmy o swoim wsparciu i miłości. Jeśli dziecko mierzy się z obniżeniem nastroju czy depresją nie rozśmieszajmy i nie rozweselajmy. Uznajmy lęki, obawy i przekonania dziecka. Komunikaty typu „będzie dobrze” lub „weź się w garść” – zwiększają samotność w cierpieniu, poczucie niezrozumienia a tym samym potęgują smutek i rozdrażnienie dziecka.

Co ważne – nie szukajmy winnych aktualnej sytuacji i stanu zdrowia dziecka. To napełnia nas smutkiem i złością. Koncentrujmy się na „tu i teraz” oraz na najbliższej przyszłości (w rozumieniu kilku dni). Ofiarujmy dziecku nasz spokój – to rodzic jest bezpieczną bazą, punktem odniesienia. Niepokój rodziców zmniejsza poczucie bezpieczeństwa dziecka. To zadanie rodzica by organizować pomoc, a dziecko powinno mieć przekonanie, że wiemy co robimy i nie jesteśmy bezsilni. Ważne jest także wyrażanie naszego przekonania i wiary, że z pomocą specjalisty dziecko odzyska komfort i radość życia. Takim komunikatem dajemy mu nadzieję.

Pamiętajmy, że w każdym momencie możemy dziecku zaproponować telefon zaufania dla dzieci i młodzieży 116 111, a gdy kryzys się pogłębia i czujemy, że nie panujemy nad sytuacją – nie bójmy się zadzwonić pod numer alarmowy 112.

Stowarzyszenie uruchomiło zbiórkę podpisów pod petycją, w której apeluje o podjęcie zdecydowanych, systemowych działań, mających na celu zwiększenie dostępu do wielospecjalistycznej pomocy w zakresie zdrowia psychicznego dla potrzebujących dzieci i nastolatków w całej Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem terenów wiejskich.  Petycję Stowarzyszenia SOS Wioski Dziecięce można podpisać na stronie wioskisos.org/petycja/ .

Po zebraniu podpisów, apel zostanie przekazany do Prezesa Rady Ministrów, Mateusza Morawieckiego. Wsparcie można okazać również przekazując 1% podatku na rzecz Stowarzyszenia. Aby pomóc zapewnić opiekę i specjalistyczne wsparcie dla potrzebujących dzieci, wystarczy wpisać nr KRS 0000 056 901 w odpowiednią rubrykę formularza PIT.  Szczegóły akcji 1% można znaleźć na stronie.

Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w Polsce ma 37 lat doświadczenia w opiece nad dziećmi, którym dzieje się krzywda i których sytuacja ze względu na pandemię znacznie się pogorszyła. Obecnie ma pod opieką pond 1505 potrzebujących dzieci. Jest częścią międzynarodowej organizacji SOS Children’s Villages, obecnej w 137 krajach i terytoriach świata.  

Stowarzyszenie prowadzi 4 SOS Wioski Dziecięce, gdzie opuszczone i osierocone dzieci znajdują troskliwy dom i opiekę. Równolegle do opieki zastępczej, rozwijane są również działania profilaktyczne, w ramach Programu „SOS Rodzinie”, którego celem jest ochrona dzieci przed utratą opieki i zapewnienie rodzinom kompleksowego wsparcia.

15 marca rozpoczyna się kampania społeczna „Zapisz Dobro”, której uczestnikiem są SOS Wioski Dziecięce i kilkanaście innych organizacji pozarządowych.Celem akcji jest zachęcenie Polaków do uwzględnienia w testamentach fundacji i stowarzyszeń.

Charytatywny zapis testamentowy to piękny gest, dzięki któremu organizacje pozarządowe mogą planować swoją działalność w przyszłości. Gdy w testamencie uwzględnimy najbliższych członków rodziny oraz przyjaciół, warto rozważyć symboliczny zapis na zaprzyjaźnioną fundację lub stowarzyszenie. Kwota, która nam wydaje się niewielka, może okazać się bardzo pomocna w działaniach podejmowanych przez organizacje pozarządowe.

Każdy, kto chciałby porozmawiać z prawnikiem i dowiedzieć się, jak napisać testament, może to zrobić, dzwoniąc na infolinię testamentową. Przez najbliższe dwa tygodnie, pod numerem telefonu +48 500-857-074, dyżurują prawnicy specjalizujący się w prawie spadkowym.

Infolinia czynna:

poniedziałek, środa, piątek: 15:00-17:00

wtorek, czwartek: 10:00-12:00

Kim są ludzie, uwzględniający w testamentach fundacje i stowarzyszenia? To zazwyczaj osoby, które już za życia wspierają daną organizację albo poprzez 1%, darowiznę albo działając jako wolontariusz. Osoby takie dobrze wiedzą, że każda, nawet najmniejsza kwota robi różnicę.

Tylko ośmiu na stu Polaków napisało testament – chcemy to zmienić

Tylko ośmiu na stu Polaków powyżej 45 roku życia napisało testament. Tak wynika z badania Kantar, przeprowadzonego na zlecenie kancelarii prawno-podatkowej GWW we współpracy z Fundacją Otwarte Forum. Testament posiadają najczęściej osoby powyżej 70 roku życia (20 proc.), o wykształceniu podstawowym lub wyższym (11 proc.), żyjący w miastach poniżej 50 tysięcy mieszkańców. Mamy nadzieję, że testamentowa infolinia pomoże wszystkim zainteresowanym tematem.

Badanie zostało zrealizowane w dwóch pomiarach badania omnibusowego: 29 stycznia-3 lutego i 5-10 lutego 2021 roku na reprezentatywnej grupie 1062 mieszkańców Polski w wieku 45 lat i więcej.

Partnerem kampanii społecznej “Zapisz Dobro” jest kancelaria prawno-podatkowa GWW.

Więcej na temat kampanii można znaleźć na stronie.

Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce apeluje o poprawę dostępu do opieki psychologicznej i psychiatrycznej dla dzieci w całej Polsce. 

Jak pokazują policyjne statystyki co miesiąc ponad 70 dzieci w Polsce próbuje odebrać sobie życie. A jak wynika z raportu NIK w 2019 roku Ok. 630 tys. dzieci w Polsce potrzebowało opieki psychologicznej i psychiatrycznej. Jak donoszą specjaliści pandemia na pewno te potrzeby spotęgowała. Tymczasem dzieci w Polsce czekają na wizytę u specjalisty nawet w kilkumiesięcznych kolejkach. A te mieszkające w małych miejscowościach pozostają bez szans na specjalistyczne wsparcie. Dla wielu z nich każdy dzień bez pomocy stanowi realne zagrożenie dla zdrowia i życia – podkreśla Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w petycji kierowanej do premiera Mateusza Morawieckiego.

Stowarzyszenie uruchomiło zbiórkę podpisów pod petycją, w której apeluje o podjęcie zdecydowanych, systemowych działań, mających na celu zwiększenie dostępu do wielospecjalistycznej pomocy w zakresie zdrowia psychicznego dla potrzebujących dzieci i nastolatków w całej Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem terenów wiejskich.  Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w Polsce ma 37 lat doświadczenia w opiece nad dziećmi, którym dzieje się krzywda i których sytuacja ze względu na pandemię znacznie się pogorszyła.

Alarmujące dane

Jak wynika z jeszcze przed pandemicznego raportu NIK, około 630 tysięcy dzieci w Polsce w 2019 roku potrzebowało opieki psychologicznej i psychiatrycznej. Ile ich jest w czasie pandemii? Ile będzie, jeżeli zdalne nauczanie potrwa dłużej? Jak wskazują eksperci z SOS Wiosek Dziecięcych związana z pandemią izolacja, brak poczucia bezpieczeństwa, strach o zdrowie własne i bliskich oraz brak kontaktów z rówieśnikami to dla dzieci trauma, z której skutkami, wiele z nich będzie się mierzyć bardzo długo.

Choć skala potrzeb nieustannie wzrasta, dostęp do specjalistycznej opieki w zakresie zdrowia psychicznego wciąż jest niewystarczający.

W Polsce pracuje obecnie jedynie 482 psychiatrów dziecięcych. Problemem jest również niedostateczna profilaktyka. Prawie połowa polskich szkół nie zatrudnia psychologa. Wiele dzieci, także tych z rodzin w kryzysie lub doświadczających przemocy ze strony bliskich, musi borykać się ze swoimi problemami w samotności, bez możliwości choćby rozmowy z kimś, komu mogą zaufać, bez wsparcia ze strony dorosłych.

– „Zwracamy się z gorącą prośbą o pomoc wszystkich, dla których ważne są prawa dzieci, a także ich dobro i zdrowie. Tylko wspólnymi siłami, wspólnym głosem możemy zmienić trudną rzeczywistość tych najbardziej bezbronnych. Te dzieci zasługują na to, żeby je zobaczyć, usłyszeć. Każdy z nas może okazać wsparcie i pomóc nam chronić dzieci, składając podpis pod naszym apelem”. – mówi Barbara Rajkowska dyrektor krajowa Stowarzyszenia – Są dzieci, które nie mogą czekać! Zobacz je!

Nierówności społeczne

Jak mówi doradca ds. rzecznictwa w Stowarzyszeniu SOS Wioski Dziecięce w Polsce, Beata Kulig:

„Ubóstwo ma twarz dziecka wiejskiego i dziecka mieszkającego w Polsce wschodniej. Trwający kryzys uwidocznił i powiększył nierówności społeczne, również w zakresie dostępu do specjalistycznej opieki”.  Autorzy petycji zwracają właśnie uwagę na różnice regionalne związane z dostępem do pomocy psychologicznej i psychiatrycznej.

-Pracujemy w tych środowiskach od lat i wiemy, jak ten dostęp wygląda na wsiach i w wielkich miastach. Trwający kryzys, związany z pandemią Covid-19 uwidocznił nierówności społeczne, również w zakresie dostępu do specjalistycznej opieki. Za wizytę u specjalisty nie tylko trzeba zapłacić, ale także, jeżeli mieszka się w małej miejscowości, na nią dojechać, pokonując często kilkadziesiąt, a nawet kilkaset kilometrów. Dla wielu dzieci z rodzin w trudnej sytuacji w praktyce oznacza to pozostanie bez szansy na specjalistyczne wsparcie”. – dodaje Beata Kulig.

Prawo każdego dziecka

„Zgodnie z art. 24 Konwencji o prawach dziecka, której Polska jest stroną, każde dziecko ma prawo do opieki zdrowotnej. Opieka ta, obejmując zdrowie psychiczne powinna oznaczać szybki i bezpłatny dostęp do wykwalifikowanych specjalistów oferujących pomoc psychologiczną i psychiatryczną blisko miejsca zamieszkania dziecka, np. w szkole lub lokalnym ośrodku zdrowia.” – przypominają autorzy petycji.Petycję Stowarzyszenia SOS Wioski Dziecięce można podpisać na stronie. Po zebraniu podpisów, apel zostanie przekazany do Prezesa Rady Ministrów, Mateusza Morawieckiego. Wsparcie można okazać również przekazując 1% podatku na rzecz Stowarzyszenia. Aby pomóc zapewnić opiekę i specjalistyczne wsparcie dla potrzebujących dzieci, wystarczy wpisać nr KRS 0000 056 901 w odpowiednią rubrykę formularza PIT.  Szczegóły akcji 1% można znaleźć na stronie .

Pomoc tu i teraz

Obecnie stowarzyszanie prowadzi kampanię „Zobacz mnie”, która ma zwrócić uwagę na to, że każdego roku tysiące dzieci w Polsce doświadcza przemocy i odrzucenia. Niewidoczne dla otoczenia, pozostawione bez wsparcia ze strony dorosłych, dzieci zmagają się ze swoimi problemami w poczuciu osamotnienia i bezsilności. Przemoc rówieśnicza, rodzicielska, czy dorastanie w takim środowisku, to ogromny ciężar dla rozwoju, poczucia bezpieczeństwa i zdrowia psychicznego dziecka.Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce pomaga dzieciom opuszczonym i osieroconym oraz z tym z rodzin w trudnej sytuacji. Swoim wsparciem obejmuje ponad 1500 podopiecznych w Polsce. Równolegle do opieki zastępczej, Stowarzyszenie rozwija działania profilaktyczne, w ramach Programu „SOS Rodzinie”, którego celem jest ochrona dzieci przed utratą opieki, zapewnienie rodzinom kompleksowego wsparcia, w tym pomocy psychologicznej i terapeutycznej.

Są dzieci, które nie mogą czekać! Zobacz je! Podpisz

Każdego roku tysiące dzieci w Polsce doświadcza przemocy i odrzucenia. Niewidoczne dla otoczenia, pozostawione bez wsparcia ze strony dorosłych, dzieci zmagają się ze swoimi problemami w poczuciu osamotnienia i bezsilności. To właśnie z myślą o nich powstała nowa kampania SOS Wiosek Dziecięcych. Akcja ma na celu zachęcanie do przekazania 1% podatku na rzecz podopiecznych Stowarzyszenia, a także uwrażliwienie odbiorców na problem przemocy wobec dzieci i jej dramatycznych skutków.

Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce od 37 lat pomaga dzieciom opuszczonym i osieroconym oraz maluchom z rodzin zagrożonych rozpadem. Swoim wsparciem obejmuje ponad 1500 podopiecznych w Polsce.

– Dzieci, którymi opiekujemy się w SOS Wioskach Dziecięcych, podobnie jak bohaterowie kampanii mierzą się z konsekwencjami bolesnych doświadczeń, takich jak przemoc, odrzucenie ze strony bliskich i rówieśników, czy skrajne zaniedbanie. Z zespołem naszych specjalistów: Rodziców SOS, psychologów i pedagogów, każdego dnia pracujemy, by zapewnić dzieciom wsparcie, odbudować ich poczucie bezpieczeństwa i pomóc uporać się z trudnymi przeżyciami. – mówi Barbara Rajkowska, Dyrektor Krajowy Stowarzyszenia SOS Wioski Dziecięce.

Organizatorzy kampanii zwracają również uwagę na problem braku systemowych rozwiązań, gwarantujących wsparcie dzieciom skrzywdzonym lub znajdujących się w kryzysie. Ponad 630 tys. dzieci w Polsce potrzebuje opieki psychologicznej, a ponad 40 proc. dzieci doświadczyło przemocy ze strony bliskich. Wiele z nich musi borykać się ze swoimi problemami w samotności, bez możliwości choćby rozmowy z kimś, komu mogą zaufać, bez wsparcia ze strony dorosłych. Mimo tak ogromnej skali potrzeb, jedynie ok. połowa polskich szkół zatrudnia psychologa.

– Hasło naszej kampanii – „Zobacz mnie” to apel, który wysyłamy w imieniu naszych podopiecznych, ale także wszystkich dzieci, które wciąż czekają na pomoc. Nie bądźmy obojętni na krzywdę tych najbardziej bezbronnych. Każdy z nas może okazać symboliczne wsparcie i pomóc nam chronić dzieci, przekazując 1% podatku na rzecz SOS Wiosek Dziecięcych. – dodaje Barbara Rajkowska.

Ogólnopolska kampania 1% prowadzona będzie do końca kwietnia 2021 roku i będzie obejmować działania reklamowe online, emisje spotów telewizyjnych i radiowych, a także reklamy na nośnikach w komunikacji miejskiej. W ramach akcji promocyjnej uruchomiona została strona, na której pobrać można bezpłatny program PIT 2020 lub wypełnić zeznanie podatkowe online.

Za przygotowanie koncepcji kreatywnej odpowiadała agencja VMLY&R Poland, a za planowanie mediów Wavemaker. Spot w reżyserii Antoniego Nykowskiego zrealizowała firma Papaya Films. Zdjęcia do kampanii wykonała Paula Patocka.

Aby przyłączyć się do wspólnej pomocy, wystarczy przekazać 1% podatku na rzecz podopiecznych SOS Wiosek Dziecięcych, wpisując nr KRS 0000 056 901 w odpowiednią rubrykę formularza PIT.

Marka Kasia przekazała SOS Wioskom Dziecięcym wsparcie finansowe w wysokości 100 000 zł. Środki przekazano Stowarzyszeniu w wyniki ogólnopolskiej akcji „2 razy więcej radości”, przeprowadzonej w czasie minionych świąt Bożego Narodzenia. Pieniądze zostaną przeznaczone na pomoc porzuconym i osieroconym dzieciom, a także tym z rodzin zagrożonych rozpadem.

W 2020 roku świąteczna akcja marki Kasia miała na celu zachęcenie Polaków do niesienia pomocy potrzebującym dzieciom z SOS Wiosek Dziecięcych. Dzięki akcji w pomoc włączyć się mógł każdy, kupując produkty marki Kasia.

– Akcje takie jak ta, w tym trudnym czasie pandemii, są dla naszego Stowarzyszenia ogromnym wsparciem. Jest to odczuwalne szczególnie w czasie świątecznym, gdy chęć i potrzeba dzielenia się radością jest jeszcze większa. Dzięki otrzymanemu wsparciu jesteśmy w stanie nieprzerwanie nieść pomoc naszym wspaniałym podopiecznym. Dlatego dziękujemy każdemu, kto włączył się do akcji i przekazał nam swoją „cegiełkę”. – mówi Anna Choszcz-Sendrowska, przedstawicielka SOS Wiosek Dziecięcych w Polsce.

Ponadto marka Kasia zorganizowała dla podopiecznych Stowarzyszenia warsztaty pieczenia i dekorowania świątecznych pierniczków. Jednocześnie, biorąc udział w akcji „2 razy więcej radości”, konsumenci mieli szansę na wygraną pieniężną – każdego dnia wyłaniano zwycięzcę, który otrzymywał 2000 złotych.

 – Bardzo cieszymy się, że jako marka Kasia po raz kolejny mogliśmy wesprzeć Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce. To wszystko nie odbyłoby się bez pomocy naszych konsumentów, którzy w czasie trwania aktywacji zdecydowali się na zakup produktów marki Kasia. Tym samym chcielibyśmy serdecznie podziękować wszystkim, którzy włączyli się do akcji. To właśnie z Państwa pomocą udało nam się zrealizować nasz cel i przekazać środki finansowe na rzecz podopiecznych Sstowarzyszenia. Wierzymy, że także podczas kolejnych naszych akcji będziemy nieść wspólnie pomoc i dzielić się radością z tymi, którzy najbardziej tego potrzebują – mówi Tatjana Semeniouk, Junior Brand Manager marki Kasia.

Ponad połowa nastolatków doświadczyła przemocy w sieci. Co piąty badany zareagował na to obojętnością, a 40% młodych osób przyznaje się do tego, że zdarzyło im się cyberprzemoc stosować – wynika z ankiety przeprowadzonej przez Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w Polsce. Czy nasze dzieci stały się ofiarami normalizacji przemocy analogicznie do świata dorosłych?

Młodzi ludzie wyraźnie dostrzegają cyberprzemoc w swoim życiu. Wskazują, że dotyka ona zarówno ich samych, jak też kolegów czy znajomych. Mówiąc o doświadczanej przemocy, wskazują, że zdecydowanie najczęściej spotykają się z wyzywaniem w sieci (56%). Dominującymi emocjami odczuwanymi w związku z cyberprzemocą są obojętność („nie obchodziło mnie to”) – wskazywana przez co piątego badanego (21%), a także smutek (15%), złość (14%) i strach (11%).

– Brak reakcji na wyzwiska kierowane w sieci można traktować wielorako. Z jednej strony jako racjonalne zachowanie, mechanizm obronny przed cyberprzemocą. Reakcja na wyzwiska stanowi bowiem pożywkę dla zachowań przemocowych. Jest to strategia, którą można nazwać „nie karmię prześladowcy”. Jest konstruktywna, jednak wymaga ugruntowanego poczucia własnej wartości i odporności psychicznej – mówi Łukasz Łagód, psycholog ze Stowarzyszenia SOS Wioski Dziecięce w Polsce. – Z drugiej strony, zachowanie takie może świadczyć o tym, że ofiara przemocy jest już całkowicie bezradna i nie stara się w jakikolwiek sposób reagować, gdyż ma przeświadczenie o tym, że cokolwiek zrobi lub powie będzie jeszcze bardziej eskalowało przemoc skierowaną w jej stronę, a stąd jest bardzo blisko do niepożądanego mechanizmu wyuczonej bezradności – dodaje psycholog.

Według eksperta możliwe są jeszcze dwa wyjaśnienia – pierwszym z nich jest kreowanie się na osobę silniejszą niż w rzeczywistości, zakładanie pewnej maski mówiącej „jestem silny(-a)”, a w rzeczywistości głębokie przeżywanie zadawanych ciosów.

– Jest to strategia, która może prowadzić do autoagresji, a przy tym dosyć ciężko ją zauważyć. Po drugie zaś pewnej zmiany można upatrywać w brutalizacji języka młodych ludzi, wyzwiska mogą być w niektórych grupach odbierane jako swego rodzaju wzmocnienie neutralnego komunikatu – mówi Łukasz Łagód.

Dziecko sprawcą przemocy? Rodzicu – nie ignoruj, reaguj!

Młodzi ludzie stwierdzają również, że zdarza się im być sprawcami cyberprzemocy. Uciekają się wtedy głównie do wyzywania innych (38%), poniżania i ośmieszania ich (22%), a także straszenia (11%). Zdarzają się też akty podszywana się pod innych (6%) czy wysyłania poniżających materiałów (5%).

Jak komentuje Anna Dereszowska, aktorka i ambasadorka SOS Wiosek Dziecięcych w Polsce: Dzieci potrafią być okrutne, ale trzeba pamiętać, że są lustrem dorosłych i bardzo nasiąkają tym, co słyszą w domu. Sposób, w jaki komentujemy to, co oglądamy w sieci, ma na nie wpływ. Siedzą obok nas i wszystko chłoną. Myślą, że skoro rodzice pozwalają sobie na takie słowa, one również mogą. Później idą o krok dalej i piętnują słownie kolegę czy koleżankę, często nie zdając sobie sprawy z tego, jak głęboko potrafią zranić.

Według ambasadorki dzieci reagują na sytuacje stresowe bardzo różnie. – Jedne bronią się i zaczynają być agresywne, inne odsuwają się od nas, jeszcze inne stają się nadzwyczaj aktywne i napastliwe. Najczęściej, gdy tkwią w przestrzeni wypełnionej agresją, kończy się to depresją, stanami lękowymi, a w najgorszym wypadku myślami i próbami samobójczymi – mówi Anna Dereszowska.

Po starcie kampanii pod hasłem „Przemoc w internecie zostawia niewidzialne rany” eksperci ze Stowarzyszenia SOS Wioski Dziecięce otrzymali wiele wiadomości z prawdziwymi historiami dzieci, które doświadczyły przemocy w sieci. W jednej z nich nastolatka podpisana jako X poprosiła organizację o opublikowanie listu, w którym apeluje do swoich rówieśników:

Nie pozwólcie na to, żeby to stało się Wam obojętne. Nie pozwólcie na to, aby ktoś Wam wmówił, że nic się nie dzieje. Nie pozwólcie, żeby ktoś Wam mówił, że wyolbrzymiacie albo że jesteście nadwrażliwi, a wszystko to cecha czasów współczesnych. To nieprawda! – pisze X i dodaje także kilka słów na temat sprawców internetowej przemocy. – Zastraszają nas, gnębią, cieszą się tym w sieci – i tak uzyskują swoją atencję i grono wielbicieli z takimi samymi problemami jak oni. Nikt szczęśliwy i normalny, mający poukładane w myślach do nich nie dołączy. Nikt odważny do nich nie dołączy!!! W konfrontacjach to są często tchórze! Wiem, bo to przeżyłam. Nie zgadzajcie się na cyberprzemoc. Mówcie głośno, że to jest złe. Nie pozwalajcie, żeby to stawało się normalne, bo cyberprzemoc narasta z dnia na dzień i będzie się rozszerzała, jeśli nie będziemy działać. (…) Miałam dużo szczęścia, mnie pomogła mama, a sprawę zakończyła policja – dodaje nastolatka. Cały list można przeczytać tutaj.

Obojętność i milczenie

Z ankiety wynika, że nastolatki na ogół nie mówią nikomu o doświadczanej cyberprzemocy (34,7%). A jeżeli decydują się podzielić tym doświadczeniem, to najczęstszymi powiernikami są ich koleżanki i koledzy (24,4% wskazań). Młodzi ludzie bardzo rzadko wskazują rodziców (12,2%) czy też innych członków rodziny, np. rodzeństwo (8,4%). Pomoc nauczycieli wspomniano zaledwie w znikomym odsetku (1,3% odpowiedzi).

– Dzieci często wstydzą się przyznać dorosłym, że są prześladowane. Boją się, że zostaną wyśmiane lub rodzice czy nauczyciele zbagatelizują ich problemy. Wiele z nich obawia się pogorszenia swojej, i tak już trudnej, sytuacji – mówi psycholog Anna Borkowska, ekspertka NASK. – Wiemy też, że rodzice nie zdają sobie sprawy ze skali przemocy, z jaką spotykają się dzieci w internecie i dość optymistycznie zakładają, że takie doświadczenia nie są udziałem ich własnych pociech – dodaje.

Wyniki ankiety wyraźnie pokazują, że istnieje potrzeba, by rodzice, opiekunowie czy nauczyciele zaczęli dostrzegać i bardziej rozumieć problem agresji i przemocy w sieci. – To, co szokuje najbardziej, kiedy słuchamy relacji rodziców, których dzieci były ofiarami „niewidzialnej przemocy”, to to, że rodzice sprawców nie widzą w ich działaniach niczego złego. Często nie chcą nawet przeczytać tego, co w sieci wypisują ich dzieci. Nazywają raniące, słowne pociski żartami i szukają dla nich usprawiedliwień. Dlatego w naszej kampanii chcemy powiedzieć rodzicom, jak reagować nie tylko wtedy, gdy nasze dziecko jest ofiarą cyberprzemocy, ale także wtedy, gdy jest jej sprawcą. – mówi Anna Choszcz-Sendrowska ze Stowarzyszenia SOS Wioski Dziecięce w Polsce.

Przemoc w internecie zostawia niewidzialne rany

Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce przeprowadziło ankietę w ramach kampanii „Przemoc w interencie zostawia niewidzialne rany”. Na stronie akcji www.jestemzsos.org można znaleźć nie tylko wskazówki, jak rozmawiać z dzieckiem o cyberprzemocy oraz w jaki sposób jej przeciwdziałać, ale także informacje, jak zgłosić się do edukacyjnej akcji #JestemzSOS. Jest to projekt, który promuje empatię oraz tolerancyjne postawy wobec rówieśników ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień związanych z zrachowaniami w sieci.

Partnerem merytorycznym kampanii jest Państwowy Instytut Badawczy NASK.

***

Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w Polsce od ponad 36 lat pomaga dzieciom pozbawionym opieki rodziców oraz tym z rodzin w trudnej sytuacji życiowej. Obecnie ma pod opieką 1566 potrzebujących dzieci. Jest częścią międzynarodowej organizacji SOS Children’s Villages, obecnej w 136 krajach świata.

Stowarzyszenie prowadzi cztery SOS Wioski Dziecięce, gdzie opuszczone i osierocone dzieci znajdują troskliwy dom i opiekę. Równolegle do opieki zastępczej rozwijane są również działania profilaktyczne, w ramach Programu „SOS Rodzinie”, którego celem jest ochrona dzieci przed utratą opieki i zapewnienie im kompleksowego wsparcia.

SOS Wioski Dziecięce w Polsce pomagają również dzieciom w Zimbabwe i Kamerunie. Do głównych działań należą, m.in.: budowa studni oraz sanitariatów, promocja higieny (HIV/AIDS, COVID-19), program dożywiania, edukacja, wsparcie działalności gospodarczej rodzin i społeczności czy promocja praw kobiet. Z pomocy Stowarzyszenia na terenie Zimbabwe i Kamerunu skorzystało już 5000 rodzin.

NASK jest Państwowym Instytutem Badawczym nadzorowanym przez Ministra Cyfryzacji w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Prowadzi badania w zakresie rozwiązań zwiększających efektywność, niezawodność i bezpieczeństwo sieci teleinformatycznych oraz innych złożonych systemów sieciowych. Kluczowym polem aktywności NASK są działania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa internetu.

Reagowaniem na zdarzenia naruszające bezpieczeństwo sieci w Polsce i koordynacją działań w tym obszarze zajmuje się pion Centrum Cyberbezpieczeństwa, w którego skład wchodzi zespół CERT Polska (Computer Emergency Response Team). NASK realizuje, na mocy ustawy o krajowym systemie cyberbezpieczeństwa, zadania jednego z trzech CSIRT (Computer Security Incident Response Team) poziomu krajowego (CSIRT MON, CSIRT ABW, CSIRT NASK), tworząc ponadto zaplecze analityczne i badawczo-rozwojowo dla systemu cyberbezpieczeństwa w Polsce. NASK prowadzi również Rejestr domeny krajowej .pl.

Ważną rolę pełni też w NASK działalność edukacyjna i popularyzacja idei społeczeństwa informacyjnego poprzez kampanie informacyjno-edukacyjne, inicjatywy społeczne, szkolenia, badania i publikacje. NASK-PIB na mocy ustawy pełni także rolę operatora Ogólnopolskiej Sieci Edukacyjnej – rządowego programu, którego celem jest podłączenie wszystkich szkół w Polsce do bezpłatnego, szybkiego i bezpiecznego internetu.

Prawie połowa polskich nastolatków doświadczyła agresji w internecie, a 39% z nich nie powiedziało o tym nikomu. Dlaczego? Na to pytanie starają się odpowiedzieć eksperci ze Stowarzyszenia SOS Wioski Dziecięce i Państwowego Instytutu Badawczego NASK we wspólnej kampanii pod hasłem: „Przemoc w internecie zostawia niewidzialne rany”.

Rasizm, wyśmiewanie wyglądu, pochodzenia czy poglądów to skutek, a nie przyczyna problemów. To żniwo, które zebrała normalizacja agresji i przemocy w Internecie, na którą narażeni są najmłodsi. To również wina zmiany języka, którym posługujemy się na co dzień do opisywania otaczających nas zjawisk.

Celem kampanii „Niewidzialna przemoc” jest podnoszenie świadomości rodziców na temat cyberzagrożeń, zmiana ich postaw oraz przekonanie ich, że właśnie teraz, kiedy właściwie każda z dziedzin naszego życia przeniosła się do internetu, muszą być bardzo blisko swoich dzieci. Sieć może być bowiem bardzo niebezpieczną przestrzenią, jeśli nie nauczymy młodych korzystać z niej mądrze i odpowiedzialnie.

– W naszej kampanii chcemy powiedzieć, że słowa w Internecie są jak niewidzialne naboje: nie powodują realnych siniaków, złamań czy okaleczeń, ale zostają po nich ślady w postaci lęków, samookaleczeń, depresji. Dla dzieci przykra wiadomość, skierowana do koleżanki z klasy, okraszona skrótem: XD to jedynie żart, często nie zdają sobie sprawy, że dla niektórych ich kolegów to może być głęboka rana. Dorośli widzą dopiero skutki agresji, ale nie zawsze łączą je z przemocą w Internecie, która często pozostaje niewidzialna i niesłyszalna. Naszym celem jest głośny sprzeciw przeciw normalizacji przemocy, bo to, co kiedyś było obrazoburcze, dziś już nikogo nie wzrusza. Na więcej pozwalają sobie w internecie zarówno dorośli, jak i dzieci. Nigdy przemoc i agresja nie były tak dostępne jak dzisiaj.

– mówi Anna Choszcz-Sendrowska, przedstawicielka SOS Wiosek Dziecięcych w Polsce.

Normalizacja przemocy

Jak pokazują dane NASK^[1], aż 49% nastolatków doświadczyło agresji słownej w Internecie, 47% nastolatków uważa, że dominuje tam agresja i nietolerancja, a dyskusje prowadzone są w stronę wyzwisk i obelg. Młodzi ludzie przyznają, że są w sieci poniżani (19%), zastraszani (14%), a 12% z nich przyznaje, że doświadczyło rozpowszechniania na swój temat fałszywych informacji.

– Niepokoi również fakt, że dzieci rzadko proszą dorosłych o pomoc. I właśnie m.in. z tego powodu przemoc w internecie staje się niewidzialnym zjawiskiem. Dzieci są tam nie tylko poniżane czy obrażane, ale są również narażone na szkodliwe treści, niedostosowane do ich wieku czy emocjonalnego rozwoju. 

– mówi Agnieszka Żeglińska, Dyrektor ds. Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego.Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce pragnie więc zachęcić nastolatków, by w sytuacji, gdy czują, że „coś jest nie tak” zwracali się do dorosłych o pomoc. Rodziców z kolei zachęca, by zapoznali się z tematem cyberprzemocy i byli bardziej uważni na zachowania swoich dzieci w Internecie.

– Dla prawidłowego rozwoju dziecko potrzebuje stałej, bezpiecznej relacji. Tylko wtedy zbuduje prawidłowe więzi, nabierze poczucia własnej wartości, rozwinie potencjał. Środowisko opiekuńczo-wychowawcze, a więc przede wszystkim opiekun, który odpowiada na potrzeby dziecka, to inwestycja w przyszłość dziecka.

 – mówi Barbara Rajkowska, Dyrektor Krajowy w Stowarzyszeniu SOS Wioski Dziecięce.

Promyk nadziei w Blue Monday

Start kampanii zaplanowano na 18.01.21 czyli Blue Monday – najbardziej depresyjnym dniu roku. Tego dnia na wielkim, interaktywnym ekranie można było zobaczyć plakat kampanii przedstawiający dzieci z binarnymi, internetowymi ranami i siniakami, które internauci mogli zmniejszyć wchodząc na www.jestemzsos.org lub oznaczając akcję w mediach społecznościowych. I tym samym dostrzec „Niewidzialną przemoc”. Zachęcali do tego na swoich profilach młodzi twórcy internetowi, tacy jak Maria Jeleniewska, Kinga Sawczuk, Kuba Norek czy Marlena Sojka.

Dołącz do akcji i porozmawiaj z dzieckiem

Na stronie kampanii: www.jestemzsos.org, można znaleźć nie tylko informacje o tym, jak rozmawiać z dzieckiem o cyberprzemocy oraz wskazówki, jak jej przeciwdziałać, ale także, jak zgłosić się do edukacyjnej akcji #JestemzSOS. Jest to projekt, który promuje empatię, został stworzony po to, by szerzyć tolerancyjne postawy wobec dzieci, podopiecznych pieczy zastępczej i tych z rodzin w kryzysie.  W każdej klasie, każdej grupie rówieśniczej może znaleźć się dziecko, którego nie wychowują jego biologiczni rodzice. Odseparowanie dziecka od rodziców to zawsze trudna sytuacja, to trauma, która jest z dzieckiem jeszcze długo.

–  Dzieci z pieczy zastępczej czy rodzin w kryzysie, mogą być bardziej narażone także na internetową „niewidzialną” przemoc ze strony rówieśników. Zależy nam na tym, by dzieci, które trafiają do opieki zastępczej, lub te, których rodzina z pewnych względów różni się od innych, za sprawą swoich rówieśników nie czuły się w szkole czy grupie gorsze. Szkołę do projektu może zgłosić zarówno rodzić, opiekun, jak też nauczyciel. Wystarczy wejść na naszą stronę internetową i wypełnić formularz kontaktowy.

– mówi Katarzyna Kopczyńska-Kwiatek, Koordynatorka projektu #JestemzSOS.

Kampanię wspiera spot reklamowy. Za przygotowanie koncepcji kreatywnej i strategii odpowiadała agencja VMLY&R Poland, a za produkcję Papaya Films, Badi Badi oraz Głośno. Spot wyreżyserował Antek Nykowski, a autorką fotografii jest Paula Patocka. Partnerem kampanii jest Screen Network, który odpowiada za komunikację DOOH. Ogólnopolska kampania prowadzona będzie w styczniu i lutym 2021 r, a planowane działania reklamowe w telewizji, prasie i online przeprowadzi dom mediowy Wavemaker. Monitoring internetu zostanie zrealizowany przez narzędzie Brand24. 

^[1] Bochenek M., Lange R. (red.), (2019), „Nastolatki 3.0. Raport z ogólnopolskiego badania uczniów”, Warszawa: NASK Państwowy Instytut Badawczy.